Ngā hua mō ngā tamariki me ngā rangatahi Māori, me ō rātou whānau, i roto i te pūnaha oranga tamariki

Ngā hua mō ngā tamariki me ngā rangatahi Māori, me ō rātou whānau, i roto i te pūnaha oranga tamariki

He mea tango tēnei mai i tā mātou pūrongo mō te whakatutukitanga o te pūnaha oranga tamariki – Ngā hua mō ngā tamariki
Children (plural) aged 0-13 yearsView the full glossary
me ngā rangatahi
Young person aged 14 – 21 years of ageView the full glossary
Māori, me ō rātou whānau
Whānau refers to people who are biologically linked or share whakapapa. For the Monitor’s monitoring purposes, whānau includes parents, whānau members living with tamariki at the point they have come into care View the full glossary
, i roto i te pūnaha oranga tamariki 2023/24

Me he tākapu matakana He tākapu ruku hōhonu He tākapu tohatoha hua 

Ka nui te mihi ki ngā tamariki
Children (plural) aged 0-13 yearsView the full glossary
me ngā rangatahi
Young person aged 14 – 21 years of ageView the full glossary
Māori me ō rātou whānau
Whānau refers to people who are biologically linked or share whakapapa. For the Monitor’s monitoring purposes, whānau includes parents, whānau members living with tamariki at the point they have come into care View the full glossary
i kōrero
Conversation or discussionView the full glossary
mai mō ō rātou wheako mō tēnei pūrongo.

Ka mihi hoki ki ngā tautoko me ngā whakaaro o ngā māngai o ngā hapū
Sub-tribeView the full glossary
, ngā iwi
TribeView the full glossary
, ngā hoa pātui rautaki, ngā whakahaere Māori, ngā whakahaere kāwanatanga-kore (ngā NGO) me ngā tari kāwanatanga.

E mihi ana ki te hunga nā rātou ngā raraunga me ngā mōhiohio i whakamahia i tēnei pūrongo. Tae atu ki te hunga kua huri ki tua o te ārai - he mihi aroha ki a rātou kua wehe atu.

Hei kōrero whakamutunga, e mihi ana ki ngā tamariki me ngā rangatahi Māori katoa kei roto i tēnei, i whai wāhi mai rānei, ki te pūnaha oranga tamariki.

I te tau 2023, i whakawhānuitia tā mātou mahi
WorkView the full glossary
kia whānui atu i te hunga e tiakina ana ki te pūnaha whānui o oranga tamariki. Kāore anō kia rerekē tā mātou aronga, me ngā reo o ngā tamariki
Children (plural) aged 0-13 yearsView the full glossary
, ngā rangatahi
Young person aged 14 – 21 years of ageView the full glossary
me ō rātou whānau
Whānau refers to people who are biologically linked or share whakapapa. For the Monitor’s monitoring purposes, whānau includes parents, whānau members living with tamariki at the point they have come into care View the full glossary
i te wāhi. Ko te mea kua rerekē ko te whānuitanga o te hunga e toro ana mātou me ngā ā rātou kōrero
Conversation or discussionView the full glossary
ki a mātou me rātou e mahi puta ana i te pūnaha a oranga tamariki. Ko tēnei pūrongo tā mātou pūrongo pūnaha whānui tuatahi. E āta aro ana ki te whānui o te whakatutukitanga o te pūnaha ki te tuku hua ki ngā tamariki me ngā rangatahi Māori - ka tuku pūrongo mātou mō tēnei i ia tau.

Ko te awhe o te pūnaha oranga tamariki mai i te hāpaiora tōmua tae noa ki te manaaki me te whakamaru me te ture taiohi. Ko ngā tau tuatahi e rua te tuatahi o tā mātou kōrerorero tahi ki Ngā Pirihimana o Aotearoa
New ZealandView the full glossary
hei tari e tuku ratonga ana i raro i a Ture Tamariki Oranga 1989. E hari ana ki te kaha o te whai wāhi mai, me te rikarika ki te mōhio ki ngā mea kua kohia e mātou.

Ko tētahi tino take e kitea ana i tēnei pūrongo ko te maumahara kāore te nuinga o ngā tamariki me ngā rangatahi Māori i Aotearoa i roto i te pūnaha a oranga tamariki. He mea nui tēnei.

Ko tētahi atu take hira he ōrite ngā tūmanako me ngā wawata o ngā tamariki me ngā rangatahi Māori kei te pūnaha oranga tamariki ki aua tamariki kāore i roto. He aha ngā mahi e mahi ana, kāore i te mahia, e aukati ana i aua tūmanako me aua wawata kia kore ai e tutuki? Ko te tino nui rawa o te Māori i ia taumata – mai i ngā pūrongo māharahara ki te noho i raro i te kāwanatanga, i roto i te ture taiohi rānei – e tohu ana tēnei kāore he take o te pūnaha. Ina puta tuatahi mai te rongo mō ngā tamariki, rangatahi rānei ki te pūnaha, ā, me whiwhi āwhina, he arawātea tēnei mō te kāwanatanga ki te tuku i ngā āwhina tika i te wā tika. Ahakoa kāore i whaitake ngā whai wāhitanga, ka mahi taihara ngā rangatahi, tērā anō tētahi whai wāhitanga ki te tuku i ngā āwhina tika – te āwhina ki te whakarite i ngā pānga o te tūkino me te whētuki i pā ki te maha o rātou i a rātou e tamariki ana, ngā āwhina ki te whakarite i ō rātou hiahia mātauranga, hauora rānei me ngā āwhina ki te hono atu ki ō rātou whānau whānui me te ahurea e ngaro nei i ō rātou ao.

Ahakoa kei te āhua anga whakamua, kei reira tonu ngā tauārai, ā, he tino nui rawa te Māori e kitea ana e tiakina ana, e whakamarutia ana e te kāwanatanga, ka mutu kei roto i ngā hāpaiora ture taiohi. E pai ai ngā hua wā poto me te wā roa me tuku i ngā whakatau uaua ki hea tuku ai i ngā ratonga. Me ōrite te whai mana
Prestige, authority, control, power, influence, status, spiritual power, charismaView the full glossary
mā te tuku mana me te tuari pūtea ki te hunga e tika ana mā rātou e whakatutuki ngā hiahia o ngā tamariki me ngā rangatahi Māori me ō rātou whānau.

Ko te utu o te heke o ngā whakatipuranga i roto i te pūnaha he nui aua tāngata me aua whānau otirā mō te kāwanatanga hoki. Ko te mahi kia rerekē tētahi wāhanga nui o te otinga. Ko ētahi kaupapa kua kite nei tātou e whakaatu ana he painga ki ngā tari kāwanatanga o te noho ki te tēpu ka tukui ētahi atu hei ārahi.

I āta tirotiro te Kōmihana Uiui a te Karauna ki Kōmihana Uiui a Te Karauna mō te Tūkinotanga i te Wā Tiaki e te Kāwanatanga me ngā Whakanōhanga ā-Whakapono ki ngā rā o mua ki ngā mutunga iho pūmau o ngā tūkinotanga i raro i te maru karauna. I tētahi atu taumata, tata i te ia marama ka puta he pūrongo e whakaatu ana i te whētuki, i te whakahapa tuku iho rānei a ngā tari kāwanatanga kāore i kakama te tuku i ngā āwhina e hiahiatia ana ki te tangata. I puta i tētahi whakatau o nā tata nei e toru ngā whakatipuranga i raro i te maru karauna i te whakahapa tonutia. Ko te ngoikore o te pūnaha whānui tēnei kaua ki te tamaiti kotahi noa iho engari ki ngā whakatipuranga o te whānau. Ko te tuku i ngā tautoko tika i te wā tika te tīmatanga o te takahuri i tēnei āhuatanga.

Arran Jones
Tumu Whakarae

Nova Banaghan
Tumu Aroturuki

Ka tukuna atu e mātou tēnei pūrongo tuatahi i runga i te wairua haepapa me te paiherenga mai i Aroturuki Tamariki
Children (plural) aged 0-13 yearsView the full glossary
mō ngā hua mō ngā tamariki me ngā rangatahi
Young person aged 14 – 21 years of ageView the full glossary
Māori, me ō rātou whānau
Whānau refers to people who are biologically linked or share whakapapa. For the Monitor’s monitoring purposes, whānau includes parents, whānau members living with tamariki at the point they have come into care View the full glossary
, i roto i te pūnaha tamariki. E whakaatu ana tēnei pūrongo i ngā āhuatanga e pēhi ana i ngā whānau kei roto i tēnei pūnaha, e kōrero
Conversation or discussionView the full glossary
ana mō ngā wheako o mua me ngā uauatanga onāianei. E kore e wareware i a mātou te kino kua pā ki ō tātou whānau, ā, ka whakapau kaha mātou kia tautokona rā anō ia mokopuna i roto i ngā wāhi e poipoi ana i tō rātou whakapapa, mauri me te pitomata o te tiketiketanga.

E hiahia ana mātou kia noho haumaru, kia arohatia ā tātou mokopuna, te hāpai i ngā hononga ki ō rātou whānau me ō rātou hapori. Me noho koinei te tikanga
Correct procedure, the customary system of values and practices that have developed over time and are deeply embedded in the social context View the full glossary
mō ngā whānau katoa i Aotearoa
New ZealandView the full glossary
. He mea waiwai te whakapapa ki te oranga, te tuitui hononga me te whakaū i te tuakiri ahakoa nō hea. Mō te Māori, hei taupori iwi
TribeView the full glossary
taketake he tino hira tēnei hononga mōna anō, otirā ā-whānau, ā-hapori hoki. Me ōrite te manaaki i ngā whānau i runga i te tōkeke, te manaaki me te pūmau ki ngā tikanga haumaru. Me mātua waihanga a Oranga Tamariki i tētahi wāhi e taea ai ngā hua pai rawa mō te katoa.

Kāore te pūnaha oranga tamariki i te whakarato putanga ōrite mō te Māori. He maha ngā pūrongo me ngā arotakenga e whakaatu kāore i te tika te tiaki a te pūnaha i te Māori, ā, e whakaū ana ngā raraunga o tēnei pūrongo i tērā. Kāore i tino whakaritea ngā āhuatanga oha-pori whānui pērā i te kaikiri, te rawakore, me te koretake o te āhei ki te ture, te hauora, te mātauranga, te whare noho me te whai mahi
WorkView the full glossary
e ngā kaupapahere Kawanatanga. Kei te pēhi ngā manarite-kore i ngā whānau i ia rā.

Kei te ngoikore te kāwanatanga. Mai i te putanga o te pūrongo o Pūao-Te-Ata-Tū i te tau 1988 me te whakatūtanga o Oranga Tamariki i te tau 2017, kāore i tino anga whakamua. He roa rawa te wā e tatari ana tātou kia whaikiko ai.

Kāore i tika te kitea nuitia o te Māori i roto i te pūranga paru, e ai ki ngā raraunga o tēnei pūrongo. He nui ake te tūponotanga ka uru ā tātou mokopuna ki te pūnaha, ka nui ake te pa ki ngā hātepe kino ake, ā, ka roa ake te noho ki raro i te maru karauna tēnā i ētahi atu rōpū. Mēnā me mātua uru ki raro maru karauna, he mea hira kia kaha ake, kia haumaru ake rātou i te putanga mai – kāore i te pēnei mō te maha o ā tātou mokopuna.

I ākina e mātou a Aroturuki Tamariki kia mau tonu ki ngā whakaritenga putanga hira i roto i te tekau tau e whai ake hei whakawhānui i ngā raraunga me ngā tātari ia kei roto i tēnei pūrongo me te whakawhanake haere tonu i te tikanga aroturuki. Ka whai ēnei pou i ngā ia me ngā pānga ki ngā tamariki me ngā rangatahi Māori i roto i te pūnaha oranga tamariki.

I mārama mātou ko te hiahia ka arotake a Aroturuki Tamariki i ngā raraunga e pā ana ki a rātou i uru ki a Oranga Tamariki, tōna āhuatanga o mua rānei, ā, kua mate ināianei. He pīkaunga taumaha tēnei, engari he mea hira kia mārama ki tēnei ngaronga mai i te tirohanga tuku iho kia whaitake ai ngā kōkiri huringa i a mātou e whakaaroaro ana ki ngā kitenga a te Kōmihana Uiui a Te Karauna mō te Tūkinotanga i te Wā Tiaki.

Ko te whāinga kia whakaitia te whai wāhi atu ki te pūnaha me te aro atu ki te oranga tuku iho. Ka taea te haukoti te uru haere o ngā whānau ki Oranga Tamariki mā ngā kaha o ngā hapū
Sub-tribeView the full glossary
, ngā iwi me ngā whakahaere Māori. Puta noa i tēnei pūrongo, e whakaatu ana ngā toronga aroturuki kei ēnei hinonga ētahi o ngā rongoā e hiahiatia ana hei hāpai ake i te pūnaha oranga tamariki, me ngā tauira o ngā iwi me ngā whakahaere e whakatinana ana i ngā kaupapa takahuritanga e whakarato ana i ngā tautoko torowhānui i te wā tika hei tautoko i ngā whānau. He ōrite te whakaatu a ngā rangahau me ngā arotakenga he whaikiko tēnei aronga.

E tino māharahara tonu ana mātou mō ngā whakarerekētanga ki te pūmau e whakararu ana i ngā tikanga whaitake me te tōtika mā ā tātou mokopuna. Nā ētahi o ēnei rerekētanga tērā pea ka haere tonu ngā raru i roto i te hapori. Nā ngā tango pūtea, tae atu ki ngā poronga pūtea o nā tata nei me ngā huringa ki ngā kirimana, kua tino hē kē atu ngā whakaraeraetanga, e ngaro haere ai te haumaru me ngā ratonga waiwai. Ki te kore ngā tautoko rawaka ka noho whakaraerae ā tātou mokopuna. He mea nui te whakarite i ēnei uauatanga hei whakarite i ngā tautoko tautika ake, aroha hoki mā ā tātou mokopuna. Mā ngā huringa anake ki te pūnaha whānui me te tuku pūtea e hāngai ana ki te ao Māori
The Māori worldView the full glossary
kātahi ka puta tētahi taiao puāwai.

E whakaatu ana tēnei pūnaha i ngā take whakatau hira mā ngā tamariki me ngā rangatahi Māori, ā, e para ana ētahi i te huarahi mō ngā putanga pai, kino rānei. He tino hira te hāpaiora tōmua, ā, me mātua noho tēnei hei kaupapahere Kāwanatanga. He nui atu ngā mahi ka taea hei tautoko i ngā whānau i mua i te urunga mai o Oranga Tamariki, kia iti noa te tūponotanga o te uru mai ki te pūnaha. Tē taea te whakahē te hono i waenga i te manaaki me te whakamaru me te ture taiohi. Ahakoa he tokoiti noa te hunga Māori kei roto i te ture taiohi, engari he nui rawa tērā mō tō rātou tokoiti, nō reira he nui ngā mahi hei takahuri i ngā putanga kino.

E mōhio ana mātou ka taea e ngā āhuatanga tōrangapū te whakapōturi, te aukati hoki i ngā rerekētanga e hiahiatia ana, tae atu ki ngā huringa ā-ture tino hira pērā i te pīra i te wāhanga 7AA o te Ture Oranga Tamariki. Ka noho tonu Te Tiriti o Waitangi hei mātāpono ārahi taketake i a mātou e arotake ana i ngā herenga o te Karauna me te whakatutukitanga o te pūnaha.

Mō te anga whakamua, ko ngā kaupapa hou mō ngā tautoko pāpori me mātua whakatairanga i ngā reo me ngā hiahia o ngā tamariki me ngā rangatahi Māori me ō rātou whānau ki te iho o ngā whakatau tikanga.

Ki ō mātou whakaaro ko tēnei pūrongo ānō he matapihi ki te ao āwhiowhio. Me pūmau tō tātou paiherenga hei kaitaunaki mō ngā whānau me te aroturuki i te pūnaha pakaru. Kua eke ki te wā e whai wāhi ai ngā tamariki me ngā rangatahi Māori katoa kia puāwai me te whakatutuki i tō rātou pitomata, i runga i te aroha, te haumaru me te hono ki tō rātou whānau. E whirinaki ana te anamata o ō tātou hapori ki ngā mahi ka whāia e tātou i tēnei rā. Koinei te wā, ināia tonu nei! 

Te Kāhui
To flock, to herd, to cluster and so denotes a groupView the full glossary
, Te Rōpū Tohutohu Māori ki
Aroturuki Tamariki

Tā Mark Solomon
Katie Murray
Eugene Ryder
Enid Ratahi-Pryor
Wayne Blissett
Dee-Ann Wolferstan

He nui rawa te kitea o ngā tamariki
Children (plural) aged 0-13 yearsView the full glossary
me ngā rangatahi
Young person aged 14 – 21 years of ageView the full glossary
Māori, me ō rātou whānau
Whānau refers to people who are biologically linked or share whakapapa. For the Monitor’s monitoring purposes, whānau includes parents, whānau members living with tamariki at the point they have come into care View the full glossary
i roto i te pūnaha oranga tamariki, ka mutu kei te raru rātou i te pūnaha

Tata ki te hautoru o ngā tamariki me ngā rangatahi i Aotearoa
New ZealandView the full glossary
he Māori, ā, ko te nuinga kāore e whai atu ki te pūnaha oranga tamariki. Engari, tata ki te 50 ōrau o ngā pūrongo māharahara ka tukuna ki Oranga Tamariki mō ngā tamariki me ngā rangatahi Māori, ka mutu tata ki te rua hautoru o rātou te rahinga kei raro i te maru karauna.

Ina uru mai ngā tamariki me ngā rangatahi Māori ki a Oranga Tamariki, i te nuinga o te wā he tino whānui ngā hiahia o ngā whānau, pērā i ngā pānga rawakore, te kore kāinga
Address, residence, village, settlement, habitation, habitat, dwellingView the full glossary
noho pūmau, te whakarekereke whānau me te hauora hinengaro. I tēnei wā kei reira tētahi arawātea hei āwhina me te ārai kia kaua e uru mai anō ki te pūnaha.

E whakaatu ana ngā raraunga ka nui ake te uru mai o ngā tamariki me ngā rangatahi, ka kino kē atu ngā putanga wā roa. Hei tauira:

  • 92 ōrau o ngā tamariki me ngā rangatahi Māori i tonoa atu ki te Hui
    Meeting, gatheringView the full glossary
    ā-Whānau a te ture taiohi i te tau 2023/24 i roto anō rātou i tētahi pūrongo māharahara o te manaaki me te whakamaru1
  • Ko ngā pakeke Māori (27–30 tau) i uru ki raro i te maru karauna i mua he rima whakarea ake te tūponotanga ka toro rātou i ngā ratonga mātanga hauora hinengaro me te waranga, he iwa whakarea te tūponotanga ka noho i ngā whare noho ohotata, he ono whakarea ake te tūponotanga ka uru ki te hōhipera mō te whakamamae i a rātou rā anō, ā, he nui ake te tūponotanga ka noho hei pārurenga taihara tēnā i ngā Māori kāore i uru atu ki te pūnaha oranga tamariki.

Ka kite hoki mātou i te whai wāhitanga tuku iho. Mō ngā mātua Māori2 i uru ki raro i te maru karauna i mua, tata ki te 70 ōrau he tamariki ā rātou i whai wāhi ki tētahi wāhanga o Oranga Tamariki, ā, kotahi i roto i te tokowaru he tamaiti, he tamariki rānei ā rātou i uru ki raro i te maru karauna i tētahi wā.

Mēnā i angitu te pūnaha oranga tamariki, ina uru ngā whānau ki roto i a rātou, kua noho haumaru ngā tamariki me ngā rangatahi Māori me te whakauru wawe atu i ngā tautoko kia kore ai e tino ū haere atu ki roto i te pūnaha ināianei, ā muri ake rānei. Mā ngā tautoko tika i te wā tika, he iti ake ngā tamariki Māori ka uru ki raro i te maru karauna, ka mutu ki te uru atu, ka noho haumaru rātou. 

He rautaki ā Oranga Tamariki me ngā Pirihimana hei whakarite i te manarite-kore me te nui rawa o te kitea i te pūranga paru, engari i kitea e mātou ngā tauārai o te anga whakamua 

Kua whakaurua atu e Oranga Tamariki me ngā Pirihimana ngā rautaki hei whakarite i ngā manarite-kore pūmau me te nui rawa o te Māori i te raruraru. Kei roto i tēnei ko te huri i ngā tikanga
Correct procedure, the customary system of values and practices that have developed over time and are deeply embedded in the social context View the full glossary
mahi
WorkView the full glossary
a Oranga Tamariki, te haumi ki ngā whakangungu hei āwhina kia pai ake te mahi a ngā kaimahi me te Māori me te whakanui ake i ngā pūtea mā ngā iwi
TribeView the full glossary
me ngā kaiwhakarato Māori, tae atu ki te haumi ki ngā pātuitanga rautaki me ngā kaupapa Whakamana Hapori. Waihoki, kua haumi ngā Pirihimana ki ngā whakangungu me te whai i tētahi rautahi hou, Te Huringa o Te Tai, he whakapai ake i te oranga me ngā ao o te Māori.

Engari, kua kitea e te pūrongo ngā tauārai ki te anga whakamua.

I roto o Oranga Tamariki, nā ngā kaupapahere tukituki, he wairua iti te pono, ngā paparanga whakatau tikanga me te ngoikore ki te tino whakamahi i ngā utauta onāianei, pērā i ngā family group conference (FGC) kāore e tino taea e ngā tauwhiro hapori te mahi kia rite ai ngā hiahia o ngā tamariki me ngā rangatahi Māori me ō rātou whānau.

"Ko te hiahia [o Oranga Tamariki] kia mahia e mātou [ngā mahi me te hui] i te marae, engari i te whiwhitanga i te nama, kei te hiahia rātou ki te mōhio he aha e utua ana e rātou te marae. Kāore rātou i te hiahia utu i ngā kai. Kāore rātou i te hiahia utu penehīni. I hui mātou i tētahi Rāhoroi i te marae, ā, he $50 te pūtea. He $10 ngā pūtea penehīni ka whiwhi mātou. Kāore i te tika.”
KAIRARANGA A-WHĀNAU
Whānau refers to people who are biologically linked or share whakapapa. For the Monitor’s monitoring purposes, whānau includes parents, whānau members living with tamariki at the point they have come into care View the full glossary
(ORANGA TAMARIKI KAIMAHI)

Kāore e kakama a Oranga Tamariki i ngā wā katoa ki te urupare ki ngā pūrongo māharahara

Ina puta ngā pūrongo māharahara mō ngā tamariki me ngā rangatahi, i rongo mātou mō ngā paerewa teitei mō te tūhura me te whaiwhai ake. Mō te tata ki te haurua o ngā pūrongo māharahara kāore e kōkiritia he take. 

"Ehara i te mea iti noa te tuku i tētahi ROC [pūrongo māharahara], kāore koe e kī anei taku mahi... [He] patu wairua, ā, ka whakamārōrō i a koe ki te mahi. “Ki a mātou ehara tēnei [pūrongo māharahara] i te take hei waiho noa, koinei ngā mea kei te kite i mua tonu i a mātou ... Me pēhea taku whakamārama kia mana
Prestige, authority, control, power, influence, status, spiritual power, charismaView the full glossary
ai, [ka whakaaro ake ahau] he aha ahau? Kei te kite mōrearea ahau engari kāore pea he raruraru? [Kei reira] ngā whakamāramatanga rerekē pea o te mōrea, mēnā e whakaritea ana e koe i ia rā.”
KAIMAHI CANTERBURY FAMILY VIOLENCE COLLABORATION 

Ina hiahia āwhina, he mea nui kia tukuna ngā āwhina tika. Tērā pea mai i te iwi, te Māori, ngā kaiwhakarato hapori rānei, te kāwanatanga rānei. Ki te kore e kōkiritia i te wā tuatahi rawa ka noho mōrea pea ngā tamariki me ngā rangatahi, ā, kua kore te whānau e whiwhi i ngā tautoko e hiahiatia ana, me te aha ko te mutunga atu pea ka nui ake te uru mai ki te pūnaha oranga tamariki pērā i te ture taiohi. Tata ki te katoa o ngā tamariki me ngā rangatahi Māori (92 ōrau) i tonoa ki FGC a te ture taiohi i te tau 2023/24 i puta ngā māharahara mō tō rātou haumaru me te oranga i a rātou e tamariki ake. Ko ngā tamariki ka hara i waenga i ngā tau 10 me te 13 i Aotearoa i te tau 2019/20 he nui ake te tūkinotanga, ngā pūrongo māharahara, te whakanoho i waho o te kāinga, te aukatinga me te whakatārewa mai i te kura, me ngā tohu o te kore whanaungatanga, ahurea hoki tēnā i te hunga hara-kore3.

"I te ture taiohi ko te nuinga o ngā tamariki he Māori. Ka pā te whētuki ki a rātou i te pūnaha maru, kāore i āwhina i a rātou i tō rātou kuhunga mai ki te pūnaha maru. 90 ōrau o rātou kāore i te mōhio ko wai rātou. Ka ngana ahau ki whakauru i te wairua whakahī mō tō rātou tuakiritanga. He tōmuri rawa tō mātou whai wāhi atu ki te whakatika i te raru kātahi ka tukuna atu ki te pūnaha pakeke.”
KAIRARANGA Ā-WHĀNAU 

Kāore hoki e eke i Ngā family group conferences tērā i manakohia ana, ā, kua kore e whiwhi ngā tamariki me ngā rangatahi e whiwhi i ngā ratonga e hiahia ana rātou 

E tautoko ana ngā FGC i ngā whakatau tikanga a te whānau whai muri i ngā māharahara whakamaru engari kāore e tutuki ki tērā i whakaritea ai. Ko te utu o te pūtea, te iti o te wā, te iti o te whānau ka whai wāhi atu me te whakahaere ki ngā tari a Oranga Tamariki ngā tauārai e pēhi ana i te hātepe FGC. I ētahi wā ko te whakaaro o ngā whānau me te hunga ngaio kāore rātou i te arohia atu. I ētahi wā kāore e whakaae tahi ngā tari ki tētahi mahere anga whakamua, ahakoa te whai wāhi atu o te whānau, ka mutu kāore he ratonga, he tautoko hoki mā ngā tamariki, ngā rangatahi me ngā whānau. Nō reira kua kore e whāia ā rātou mahere i ngā wā katoa, kāore hoki e whakaratoa ngā ratonga i ngā wā katoa. 

Ahakoa ehara i tēnei i te kaupapa o tēnei pūrongo, i kitea i tā tātou pūrongo o nā tata nei, Ngā Wheako Manaaki i Aotearoa he maha ngā tamariki me ngā rangatahi Māori i raro i te maru karauna kāore i te whiwhi i ngā mea e hiahia ana rātou. Mō te tau 2023/24, i āta tirotirohia e Oranga Tamariki a ia anō, 37 ōrau anake te paerewa i taea e ia mō te tiaki i ngā tamariki me ngā rangatahi. Ko te nuinga o ngā tamariki me ngā rangatahi Māori i raro maru karauna he Māori. 

E hiahiatia ana kia tōmua ake ngā hāpaiora manaaki me te whakamaru me ngā kaupapa ture taiohi torowhānui hei whakaiti i ngā mahi hara

I te ture taiohi, he nui rawa ngā tamariki me ngā rangatahi Māori i roto i ngā whakahaere pirihimana tēnā i ētahi atu rōpū. He nui atu ngā mahi ka taea hei tautoko i ngā tamariki me ngā rangatahi i te tuatahi me te whakaiti i ngā mahi taihara me te aukati i te puta haere i te pūnaha. I te tau 2024, i kitea e tētahi rangahau i whakahautia e ngā Pirihimana he pānga tō te whakatoihara me te kaikiri whānui ki ngā whakatau tikanga.4 Otirā e whakaatu ana ngā raraunga a ngā Pirihimana mō te tau 2023/24 i te rerekētanga o te taumaha ki ngā tamariki me ngā rangatahi Māori me tauiwi: 

  • He iti ake te tūponotanga ka tonoa ngā tamariki Māori 10– 13 tau ki huarahi kē, ka whakatūpatohia rānei, ā, ka nui ake te tūponotanga ka whiua, ka tonoa rānei ki tētahi FGC ture taiohi tēnā i ētahi atu.
  • He nui ake te tūponotanga ka whiua ngā rangatahi Māori 14-17 tau, ā, he iti ake te tūponotanga ka whakatūpatohia, ka tonoa rānei ki huarahi kē tētahi i ētahi atu. 

Ka whai take kia nui ake ngā kaupapa ture taiohi torowhānui mā ngā tamariki me ngā rangatahi Māori me ō rātou whānau, engari ko te mea nui ko te aukati i te mahi hara i te tuatahi. He mea hira kia whaitake ake te mahi tahi a ngā tari ina whakaarahia ngā māharahara mō te haumaru me te oranga o ngā tamariki me ngā rangatahi hei whakapai ake i ngā putanga me te whakarite i ngā whanonga e ahu atu ana ki te mahi hara. 

Nā ngā whakatau tikanga a Oranga Tamariki me te kore whakaraupapa kaupapa puta noa i ngā tari kāwanatanga kei te aukati i te toro a ngā tamariki me ngā rangatahi Māori i ngā mea e hiahia ana rātou

Nā ngā whakatau pūtea o nā tata nei a Oranga Tamariki me te āhua i tutuki ai tēnei kua ngaro te pono me te whakaiti i ngā ratonga whakaheke i te whai wāhi atu ki te pūnaha oranga tamariki. I pā tēnei ki ngā ratonga e tukuna ana e ngā iwi me ngā kaiwhakarato Māori, i te taha o ētahi atu ratonga e whakawhirinaki ana ngā tamariki me ngā rangatahi Māori, me ō rātou whānau. 

"Kāore i ahau te wairua tika me te pono i tēnei wā. I mahi tahi mātou me ngā iwi me te tuitui whanaungatanga pai, he uaua, engari ka nekeneke te kaupapa, ā, ka mate mātou ki te hoki atu ki te whakamōhio atu ki a rātou. He wāwāhi i te pono ... ko ngā uauatanga i roto i ngā kirimana koinā te raru, ā, kei te kore haere tō rātou pono ki a mātou, engari e nui haere ake kē atu ā mātou inoi i runga i te iti rawa [pūtea].”
KAIĀRAHI ORANGA TAMARIKI 

"Kei te rongo ā mātou tamariki i ngā rongo kōrero
Conversation or discussionView the full glossary
mō te tapahitanga o ngā pūtea, ā, kua kōrero rātou mō te oma kia kore ai e rātou e panaia mai i konei. Me pēhea tō whakahaere i aua kōrerorero ina māharahara rātou mō te kati o te wāhi?”
KAIMAHI WHAKAHAERE KAUPAPA MĀORI 

Ina tirotiro ana ki ngā ratonga e tukuna ana e ētahi atu tari kāwanatanga pērā i te Mātauranga me te Hauora, i rongo mātou mō ngā tamariki me ngā rangatahi kei te pūnaha oranga tamariki kāore i te ōrite te whakaraupapa. He ōrite tēnei ki ā mātou kitenga mō ngā tamariki me ngā rangatahi kei te maru karauna, i roto i tā mātou pūrongo Ngā Wheako Manaaki i Aotearoa o nā tata nei. 

Nā te kore whakaraupapa puta noa i ngā tari kāwanatanga, te aro ki ngā kaupapa matua ka whakarērea ngā whakaritenga mahi tahi me te whakaiti i ngā whakapaunga i roto o Oranga Tamariki kua nui ake ngā pēhitanga ki te toro a ngā tamariki me ngā rangatahi i ngā mea e hiahia ana rātou. 

"Ka mimiti ana ngā rawa ko te mutunga he whawhai mana. He nui rawa ngā mahi, ā, he iti te pūtea ... ka whakararu tēnei i te mahi tahi.”
KAIMAHI A TE TĀHŪ O TE TURE 

I raro i ēnei uauatanga, i ia hapori i haere mātou, i rongo mātou mō ngā kaupapa whakarite i ngā raru whānui maha e pā nei ki ngā whānau. Ko ngā āhuatanga e kitea whānuitia ana i ēnei kaupapa i arahina e ngā kaiwhakarato, i whaikiko me ngā tamariki me ngā tamariki Māori i te taha o ō rātou whānau ka mutu he tauira pono nui te mahi tahi me ngā tari kāwanatanga. He pūmau ngā whanaungatanga o ngā iwi me ngā kaiwhakarato ki ngā whānau e mahi ana rātou, ā, e mārama ana te kite he whānui atu ā rātou mahi ki tua atu i ā rātou kirimana me te kāwanatanga. 

Ahakoa ngā mahi, kāore i te iti haere ngā āhuatanga manaritekore, ā, ka haere tonu te whai wāhi tuku iho i roto i te pūnaha

Heoi, ahakoa ngā mahi a ngā tamariki ki roto i te pūnaha oranga tamariki e ū tonu ana ngā āhuatanga manarite-kore i ngā tamariki me ngā rangatahi Māori, ā, kāore i te iti haere. E kōrero ana tēnei pūrongo mō te whai wāhitanga tuku iho. Mēnā i whiwhi te hunga kei roto i te pūnaha i ngā tautoko e hiahiatia ana kia puta ai ngā hua, kāore e kore ka iti haere te whai wāhi tuku iho ki te pūnaha oranga tamariki. Koinei tā mātou pou, ka aroturuki haere i roto i te wā. 

"Ko tōku hiahia kia tika te pakeke mai, ā, mēnā ka kitea e au he hoa tōtika, kia whiwhi ai aku tamariki i ngā mea kāore au i whiwhi.”
RANGATAHI 

Koinei tā mātou pūrongo tuatahi mō ngā hua mō te Māori, ā, he paerewa tēnei. E whakaatu ana ia ine arā atu anō ngā mea e hiahiatia ana. Me mahi tahi ngā tari i te pūnaha oranga tamariki, me whakaraupapa i ngā ratonga me te whakaiti i te mahi taratahi kia taea ai ngā hua pai ake.

E aro ana te pūrongo ki ngā tamariki
Children (plural) aged 0-13 yearsView the full glossary
me ngā rangatahi
Young person aged 14 – 21 years of ageView the full glossary
Māori. Ko tēnei rōpū ki a mātou ko te hunga e kī ana he Māori rātou, me tā rātou whakahua i ērā o ō rātou mātāwaka.1 I ētahi wā ka whakatauritea e mātou tēnei rōpū ki te taupori Tauiwi, e kī ana mātou ko te hunga e kī ana rātou ehara i te Māori. Ka hopu ētahi o ngā puna raraunga ka whakamahia e mātou i ia mātāwaka takitahi o ngā tamariki me ngā rangatahi, ā, ko ētahi atu ka kī kotahi noa iho te mātāwaka – hei tauira, ngā raraunga a Ngā Pirihimana. I ēnei āhuatanga, kāore mātou i te mōhio mēnā neke atu i te kotahi ngā mātāwaka o ngā tamariki me ngā rangatahi. Ina tuhia te mātāwaka ‘tē mōhiotia’ i ngā puna raraunga e whakamahia ana e mātou, kāore i whakaurua e mātou ēnei pūkete ki ngā rōpū Māori, tauiwi hoki. Mēnā nunui te rōpū tē mōhiotia, kua pūrongotia e mātou tēnei hei rōpū motuhake.

Tata ki te hautoru o ngā tamariki me ngā rangatahi i Aotearoa he Māori

Tata ki te hautoru o ngā tamariki
Children (plural) aged 0-13 yearsView the full glossary
me ngā rangatahi
Young person aged 14 – 21 years of ageView the full glossary
i Aotearoa
New ZealandView the full glossary
he Māori 1.2 miriona

330,600 o rātau ko ngā tamariki me ngā rangatahi.2

Ko te nuinga o ngā tamariki me ngā rangatahi nō ngā mātāwaka neke atu i te kotahi

Ko te mātāwaka te/ngā rōpū mātāwaka e hono ana te tangata, nō reira rānei ia. He pai noa iho mēnā he nui atu i te kotahi te rōpū mātāwaka o te tangata.3

Tamariki and rangatahi Māori will make up more of the youth population in the future

4

Rōpū taipakeke 0-4 30%
Rōpū taipakeke 5-9 27%
Rōpū taipakeke 10-14 27%
Rōpū taipakeke 15-18 26%

He āhua ōrite te wehenga o te ira i te taupori taiohi mō te Māori me Tauiwi

Ngā Māori 0– 18 tau
Wahine 49%
Tāne 51%
He ira kē anō less than 1%

Te reo Māori

Kotahi ana te tamaiti o te tokorima o ngā tamariki
Children (plural) aged 0-13 yearsView the full glossary
me ngā rangatahi
Young person aged 14 – 21 years of ageView the full glossary
kua whai wāhi atu ki te pūnaha oranga tamariki he kōrero
Conversation or discussionView the full glossary
Māori – he āhua rite tēnei ki te taupori taiohi Māori tapeke

Ko te nuinga o ngā tamariki me ngā rangatahi Māori i Aotearoa kāore anō kia whai wāhi atu ki te pūnaha oranga tamariki

5

I te tau pūrongo 2023/24:

  • 8 i roto i te 100 he pūrongo māharahara mō rātou ki a Oranga Tamariki mō tō rātou haumaru, oranga rānei
  • 1 i roto i te 100 i whai wā ki raro i a Oranga Tamariki
  • 2 i roto i te 100 rangatahi
    Young person aged 14 – 21 years of ageView the full glossary
    10–18 tau i uru ki ngā whakahaerenga ā-ture a ngā pirihimana i te tau kua hipa, ā, ko ētahi otinga he kore noa iho, he whakatūpato, ka tonoa ki te ture taiohi, ngā mahere mahi
    WorkView the full glossary
    kē, ngā FGC, te ture hapori, ngā rōpū whakawā ā-iwi
    TribeView the full glossary
    , te uru ki te whare herehere, te hāmene rānei
  • 1 i roto i te 330 o ngā tamariki
    Children (plural) aged 0-13 yearsView the full glossary
    me ngā rangatahi 10–18 tau i raro i mauheretia i raro i ngā whakatau ture taiohi.

 

  Māori Tauiwi Mātāwaka tē mōhiotia
Ngā tamariki
Children (plural) aged 0-13 yearsView the full glossary
me ngā rangatahi
Young person aged 14 – 21 years of ageView the full glossary
i Aotearoa
New ZealandView the full glossary
*
28% (330,600) 72% (864,700)  
I puta he pūrongo māharahara mō tō rātou hauora, oranga rānei 49% (26,300) 37% (20,000) 14% (7,300)
Kei te whiwhi i tētahi āhuatanga hāpaiora mai i Oranga Tamariki (ko te otinga o tētahi pūrongo māharahara he mahi
WorkView the full glossary
anō e
hiahiatia ana)
54% (17,100) 37% (11,900) 9% (2,800)
I mauheretia/i raro i te maru karauna me ngā whakatau whakamarutanga 67% (3,450) 33% (1,650)  
Kua kīia he pakeke ināianei** i roto i te tau nei 68% (380) 32% (180)  
Ngā whakahaerenga ā-ture a ngā pirihimana mō ngā tamariki me ngā rangatahi** 41% (3,500) 28% (2,400) 31% (2,600)
I mauheretia/i raro i te maru karauna i raro i ngā whakatau ture taiohi** 78% (460) 22% (130)  

* Tatauranga Whānui 2023 te taupori kainoho mō ngā tamariki me ngā rangatahi 0–18 tau
** Ngā tamariki me ngā rangatahi 10–18 tau

  2021/22 2022/23 2023/24
whānau
Whānau refers to people who are biologically linked or share whakapapa. For the Monitor’s monitoring purposes, whānau includes parents, whānau members living with tamariki at the point they have come into care View the full glossary
 
45% 41% 39%
Ehara i te whānau 14% 14% 14%
Kāinga
Address, residence, village, settlement, habitation, habitat, dwellingView the full glossary
(hoki/noho ki te
kāinga me ngā mātua)
13% 15% 14%
NGO/Ngā ratonga pāpori ā-iwi
TribeView the full glossary
10% 9% 9%
Tētahi atu6 5% 7% 8%
Kāore i hopukia  7% 7% 7%
Te noho motuhake 3% 2% 3%
Wāhi noho 2% 3% 3%
Whānau / Rōpū i Whakahaerehia / Ngā Kāinga Rōpū Mātanga 2% 1% 2%

Tau kei raro i te maru karauna he nui ake te tūponotanga o te hauātanga tēnā i ērā kāore i raro i te maru karauna

Ko ngā tamariki
Children (plural) aged 0-13 yearsView the full glossary
me ngā rangatahi
Young person aged 14 – 21 years of ageView the full glossary
0-14
Te hunga hauā i raro i te maru karauna 22%
Te hunga hauā o te taupori Māori tapeke7 14%

Neke atu i te haurua o ngā tamariki me ngā rangatahi Māori i raro maru karauna kua neke atu i te rima tau i raro i te maru karauna

  Tamariki
Children (plural) aged 0-13 yearsView the full glossary
/rangatahi
Young person aged 14 – 21 years of ageView the full glossary
Māori
Tamariki/rangatahi tauiwi
Kei raro i te tau 16% 17%
Kotahi ki te rima tau 30% 37%
Neke atu i te rima tau 54% 46%

E herea ana mātou e tā mātou ture kia tuku pūrongo mō ngā hoa pātui rautaki o Oranga Tamariki me ngā iwi
TribeView the full glossary
me ngā whakahaere Māori. Ko ngā hoa pātui rautaki tētahi o ngā tikanga
Correct procedure, the customary system of values and practices that have developed over time and are deeply embedded in the social context View the full glossary
e mahi
WorkView the full glossary
ai a Oranga Tamariki ki te whakapai ake i ngā hua mō ngā tamariki
Children (plural) aged 0-13 yearsView the full glossary
me ngā rangatahi
Young person aged 14 – 21 years of ageView the full glossary
Māori me ō rātou whānau
Whānau refers to people who are biologically linked or share whakapapa. For the Monitor’s monitoring purposes, whānau includes parents, whānau members living with tamariki at the point they have come into care View the full glossary
.

I roto i tētahi aronga whānui ake o te mahi tahi me ngā whānau Māori, 10 ngā hoa pātui rautaki o Oranga Tamariki me ngā rūnanga ā-iwi me ngā whakahaere me ngā kaiwhakarato Māori.

Pērā i ngā iwi me ngā whakahaere me ngā kaiwhakarato Māori, he pai ake mā ngā hoa pātui rautaki e tautoko ngā whānau Māori. Ko ngā pūtake pea ko te mōhio ki te tuitui i ngā whanaungatanga pūmau, pono hoki me ngā whānau otirā mēnā nō te iwi kotahi, i te mea he mauroa te whai wāhi ki te iwi.1 Me te aha he ngāwari ake, he torowhānui, he tōtika hoki ngā tautoko a ngā iwi me ngā whakahaere me ngā kaiwhakarato Māori i raro i ngā tikanga tēnā i ngā tari kāwanatanga. Ka mahi rātou i te taha o ngā whānau, e urupare ana ki ō rātou āhuatanga (ahakoa he aha tērā), ā, ka taea te aro atu ki ngā hiahia wā roa, tuku iho hoki. E ngākaunui ana rātou ki te kite i ngā whānau e puāwai ana.2 Heoi, ko ngā ratonga me ngā tautoko kāwanatanga he wā poto i te nuinga o te wā, ā, e herea ana e whakaritenga me ngā tikanga ratonga whāiti.3 

Ka whakaahuatia ia whakaaetanga hoa pātui rautaki e ngā uara me ngā whāinga o te hoa pātui rautaki. He ōrite aro ki te tautoko i ngā tamariki, ngā rangatahi Māori me ō rātou whānau, me te tautoko i ngā tamariki me ngā rangatahi Māori ka noho ki roto i te hapori .4 

He tikanga hira ēnei hoa pātui rautaki ki a Oranga Tamariki e taea ai e ia te whakatutuki ōna herenga i raro i te Ture Oranga Tamariki. 

E kīia ana ngā tamariki a Oranga Tamariki “nā te hanga hou [i te tau 2024], kei reira te kaha me te āheinga ināianei i roto i te whakahaere hei tautoko i ngā hoa pātui rautaki. Kei roto i tēnei ko te whakawhanake i te rautaki wā roa, te kōkiri whakamua i ngā kaupapa mahi me te ine me te whakaatu i te angitu o ia hoa pātui rautaki.”5 

Mō tēnei pūrongo, i aro mātou ki ngā hoa pātui rautaki e toru kia tirohia te pānga o ngā whakahoa i te taumata rautaki kaua te tiro ki ngā ratonga e whakaratoa ana. 

E whakamoemiti ana ki Te Rūnanga-Ā-Iwi O Ngāpuhi, Te Rūnanga o Toa Rangatira6 me Ngāti Kahungunu Iwi Incorporated, i whakaae kia whakauru mai ki tēnei pūrongo,7 te tuku noa mai i ō rātou wheako me ngā ā rātou tirohanga ki a matou. E kore e mutu ngā mihi ki a koutou i āwhina i tēnei mahi. 

Ka whakaaturia e mātou ngā hoa pātui rautaki rerekē i te pūrongo ā tērā tau, e whakarite ana kei roto ngā mea 10 katoa i roto i te toru tau e hāngai ana ki tā mātou hōtaka aroturuki. 

Te Rūnanga-Ā-Iwi-O-Ngāpuhi

Ko Ngāpuhi te iwi nui rawa i Aotearoa
New ZealandView the full glossary
, ā, kotahi hautoru o ana tamariki me ana rangatahi he hautoru o te taupori i raro i te maru karauna

Ko Ngāpuhi te iwi nui rawa i Aotearoa, ā, 165,000 ngā tāngata i kī he Ngāpuhi rātou. O tērā, 35,000 kei Te Tai Tokerau, ā, 17,000 kei raro i te 25 tau. E rere ana tōna whenua mai i Hokianga ki Pewhairangi, ā, ki Whangārei i te tonga. Kāore anō kia tau te whakataunga Tiriti a Ngāpuhi. 

I waitohua e Te Rūnanga-Ā-Iwi-O-Ngāpuhi (ngā kaiārahi o Ngāpuhi) tana whakaaetanga rautaki me Oranga Tamariki i te marama o Tīhema 2018, ā, koinei te iwi/whakahaere Māori tuatahi i uru ki tērā. Nō muri te hoa pātui rautaki i tētahi whakaaturanga whakatau i whakatūria me Te Tari Āwhina i te Tamaiti, te Rangatahi, tae atu ki te Whānau i te tau 2014. Ko te matakitenga o te whakahoa ko “Kia tū tika ai te whare tapu o Ngāpuhi”. Mō Ngāpuhi, ko te tikanga o tēnei ko te mahi tahi me Oranga Tamariki kia nui ake te wāhi atu ki ngā whakatau tikanga e pā ana ki ngā tamariki me ngā whānau o Ngāpuhi, ā, kia whakamutua te uru o ngā tamariki me ngā rangatahi o Ngāpuhi ki te maru karauna. 

Whai muri i ngā kōrerorero tuatahi ki Te Rūnanga-Ā-Iwi-O-Ngāpuhi, ko te kaupapa o ā mātou kōrerorero tahi mō tēnei pūrongo i te taha o Ngāpuhi Iwi Social Service (NISS), ā, e mahi tahi ana me te rūnanga ki te whakatinana i te matakitenga hoa pātui rautaki. E mahi ana a NISS mā ngā whānau o Ngāpuhi mō ngā tau neke atu i te 30, ka mutu he kaiwhakarato ratonga whaimana mā Oranga Tamariki. I hui
Meeting, gatheringView the full glossary
mātou me ngā māngai o NISS, tae atu ki te tumu whakarae me ētahi atu o te tumu whakahaere, i ngā haerenga e rua ki te tari a NISS i Kaikohe. 

He pai te whanaungatanga ki a Oranga Tamariki i te taumata i te rohe me te hapori

E ai ki te pūrongo i roto i te wāhanga 7AA o Oranga Tamariki 2020,8 he kaupapa mahi hira a Mahuru me te ratonga manaaki whānau e tautoko ana i ngā tamariki, ngā rangahau me ngā whānau Māori kei roto i a Oranga Tamariki. 

He kaupapa pupuri rangatahi whai tohu a Mahuru mō ngā rangahau o Ngapuhi i hara, ā, kei raro i te maru o Oranga Tamariki i raro i te wāhanga 238(1)(d) o te Ture Oranga Tamariki,9 i raro i te whakatau a te kōti rangatahi. I roto i te kaupapa o Mahuru ko tētahi whakanōhanga me ngā kaitiaki tūao o Ngāpuhi mō te wā atu ki te ono wiki me ngā mahi e tūhono anō i ngā rangatahi ki tō rātou iwi me te whakawhanake i ngā pūkenga e ai ki ngā whāinga me ngā mahere takitahi. 

E whai ana te ratonga Tiaki Whānau kei te haumaru te noho a ngā tamariki me ngā rangatahi kei te hiahia manaaki i te taha o ngā kaitiaki e hono ana whakapapa ki Ngāpuhi. 

I rongo mātou mō ngā mahi a NISS hei tautoko i ngā whānau o Ngāpuhi, ā, me te pai o ōna whanaungatanga me Oranga Tamariki i te rohe me te hapori. 

I roto i te tauira Te Whakamana Hapori, kua whakawhitia mai e Oranga Tamariki ngā kaitātari pakihi ki a Ngāpuhi. He arawātea tēnei mō te whakatipu kaha i roto o NISS, i runga i ngā pūkenga me ngā mōhio o te hunga i whakawhiti atu. Ko te kī a ngā kaimahi NISS “he whakaoho i te wairua” te hunga i whakawhiti mai nā ō rāua wheako i te mura o te ahi me te mārama ki te matatini o Oranga Tamariki.

I kōrero
Conversation or discussionView the full glossary
hoki ngā kaimahi NISS, tae atu ki te hunga i whakawhiti o Oranga Tamariki, i pai te kōrero mō ngā whanaungatanga mahi paetata kei roto i ngā whakahaere e rua. 

Ka whakawhānuitia ngā kōrero mō ngā mahi a Ngāpuhi ki te tautoko i ngā whānau i roto i tā mātou aroturuki i Te Tai Tokerau i te tīmatanga o te tau 2025. Ka pūrongohia tēnei i tā mātou pūrongo ā-tau o Ngā Wheako Manaaki i Aotearoa mō te tautuku ki Ngā Waeture Paerewa Manaaki ā-Motu, ā, i roto i ā mātou pūrongo o muri mai mō ngā hua mō ngā tamariki me ngā rangatahi Māori me ō rātou whānau. 

Engari, kāore i tino whakamahia te hoa pātui rautaki ki tōna whānuitanga i tā hui me ngā kaiārahi o Ngāpuhi

Ahakoa te kaupapa me te koronga o ngā hoa pātui rautaki o Oranga Tamariki, i rongo mātou mai i NISS kāore i ōrite te uru o Ngāpuhi ki ngā kōrero i te tukutanga o ngā whakatau rautaki mō ana whānau i Te Tai Tokerau. I rongo mātou, i te taumata ā-motu me te rautaki, kāore a Oranga Tamariki i toro atu ki a NISS mō ngā take e pā ana ki ngā tamariki, ngā rangatahi me ngā whānau o Ngāpuhi i te rohe. Ahakoa te whai i tētahi hoa pātui rautaki, i kōrero a Oranga Tamariki ki ētahi atu iwi, hapū
Sub-tribeView the full glossary
me ngā kāhui
To flock, to herd, to cluster and so denotes a groupView the full glossary
kaiwhakarato i mua o Ngāpuhi. 

Ko tētahi tauira o tēnei ko te kōrerorero tahitanga a Oranga Tamariki mō te rautaki maru karauna ā-motu i te tīmatanga o te tau 2024. I kī mai ngā kaihautū o NISS kāore rātou i whakaurua ki ngā kōrerorero ahakoa he nui ake ngā tamariki me ngā rangatahi nō Ngāpuhi i raro i te maru karauna i ētahi atu iwi (ētahi atu mātāwaka rānei). Ko tētahi tauira i tukuna ko ngā kōrerorero tahitanga tuatahi a Oranga Tamariki mō Taurikura, he kaupapa Koke Wawe mō ngā tamariki 10-13 tau kei te mahi hara. Hei hoa pātui rautaki, hei kaiwhakarato angitu hoki i tētahi kaupapa ture taiohi, ko te whakapono o ngā kaihautū o NISS ka tika kia whai wāhi atu rātou ki roto i ngā kōrero. 

I rongo mātou i ngā whakaaro o ngā kaimahi a NISS ko te whakaaro a Oranga Tamariki mō rātou he kaiwhakarato kē, ehara i te hoa pātui rautaki. Ehara i te mea i uru noa atu rātou ki ngā kōrerorero rautaki me Oranga Tamariki, engari nā te tohe tonu o ngā kaihautū o NISS hei hoa pātui rautaki kē i whai wāhi atu ai. 

"Nā tō mātou tonu mātou i whakakuhu. Ka werowero.”
NGĀPUHI 

"I te wā i ahau ... kāore i tautokona e ērā [ngā whakaaetanga me Oranga Tamariki] te mana whenua. Kāore e whai whakaaro te Karauna ki te mana whakahaere o Ngāpuhi mō te painga o Ngāpuhi.”
NGĀPUHI 

Nā te nui rawa o ngā tamariki me ngā rangatahi o Ngāpuhi i raro i te maru karauna me ērā kei roto i a Oranga Tamariki, i kī mai ngā kaihautū o NISS me rautaki kē te aronga a Oranga Tamariki ki te whakaiti i te whai wāhi atu o ngā tamariki me ngā rangatahi o Ngāpuhi ki a Oranga Tamariki. 

I te uinga mō tōna whanaungatanga ki te tari matua o Oranga Tamariki, i kī ngā kaihautū o NISS he tino pai te tuku raraunga a Oranga Tamariki. Engari, i rongo hoki mātou i te ngana te iwi o Ngāpuhi mō ētahi tau ki te kōkiri whakamua kia arotakehia tana whakaaetanga hoa pātui rautaki me Oranga Tamariki engari i te whakaroahia taua anga whakamua. 

Kua whakakahatia ināianei te hoa pātui rautaki i waenga i a Ngāpuhi me Oranga Tamariki

I kōrero mātou ki ngā kaihautū ā-motu o Oranga Tamariki mō ngā kōrerorero tahi me ngā hoa pātui rautaki mō tēnei pūrongo. I kī mai ngā māngai matua ko ngā kōrero i rongo mātou mai i NISS he tika. I whakaae rātou i te whakamātau ngā kaihautū o Ngāpuhi ki te toro atu ki Oranga Tamariki mō tētahi wā roa e pā ana ki ngā kōrero rautaki. 

Engari, i kī mai rātou kua tino pai ake te whanaungatanga i ngā marama i muri i ā mātou kōrerorero ki NISS. Ko te take ko ngā huringa ki te ahua o te whakarite a Te Rūnanga-Ā-Iwi-ONgāpuhi i a rātou anō, e tino mārama ake ki ngā tari kāwanatanga te toro atu te kōrerorero ki te iwi. Nā tēnei, kua pai ake ngā whakawhitiwhiti kōrero me hoa pātui kaha ake. 

I rongo hoki mātou kua whakapāha atu a Oranga Tamariki ki ngā hoa pātui rautaki mō te kore whakauru i a rātou ki ngā kōrero me ngā whakatau mō ngā huringa ki te tuku pūtea a Oranga Tamariki. Nā tēnei whakapāha i taea ai e Oranga Tamariki te tīmata ki te tuitui anō i ētahi o ōna whanaungatanga. I te whakapau kaha a Oranga Tamariki, i te wā i tuhia tēnei, ki te whai i tētahi aronga anamata mō tōna hoa pātui me Ngāpuhi. Arā, ko te mahi tahi a Oranga Tamariki me Ngāpuhi mō te Whakamana Hapori, ngā kaupapa whakahau a te rāngai pāpori me te anamata o te kaupapa Mahuru me te tūhono i a Ngāpuhi ki ngā Minita Kāwanatanga e tika ana. 

Ngāti Kahungunu Iwi Incorporated

Ko Ngāti Kahungunu te iti nui rawa tuatoru i Aotearoa

I te Tatauranga Whānui 2023, 95,751 ngā tāngata i kī he pānga ō rātou ki a Ngāti Kahungunu. Ko tōna rohe i Te Ika-a-Maui mai i Te Māhia ki Te Mātakitaki-a-Kupe, ā, e ono ōna taiwhenua: Te Wairoa, Te Whanganui-a- Orotū, Heretaunga, Tāmaki nui-ā-Rua and Te Wairarapa. He kohinga hapū, iwi hoki a Ngāti Kahungunu, i heke mai katoa mai i te rangatira a Kahungunu. 

I waitohua e Ngāti Kahungunu Iwi Incorporated (ngā kaihautū o Ngāti Kahungunu) tana whakaaetanga hoa pātui rautaki, Te Ara Mātua, me Oranga Tamariki i te Āperira 2021. I muri tēnei i te whakaaturanga whakatau o te tau 2014 i waenga i a Ngāti Kahungunu me Te Tari Āwhina i te Tamaiti, te Rangatahi, tae atu ki te Whānau10 me ngā mahi i arahina e Mereana Pitman (ko ia te heamana Māori ā-Motu o mua o Women’s Refuge) ki te waihanga i te Rautaki ā-Iwi Whakarekereke Kore a Ngāti Kahungunu. 

Mā te Rautaki Te Ara Toiora me te Rautaki a Kahungunu 2026, ko te whakakitenga a Ngāti Kahungunu ko tētahi anamata e puāwai ai, e momoho ai ngā hapū me ngā whānau i roto i ngā hapori ihiihi, pakari me te tino rangatiratanga. E tautokona ana tēnei matakitenga e Te Tumu Whakahaere o Te Wero, he mea whakatū e ngā iwi mai i ngā kaiwhakarato kaupapa Māori (e kī ana he hoa pātui) me ngā māngai o te Karauna hei tuku tohutohu ki ngā iwi puta noa i te rāngai pāpori. 

Whai muri i tētahi o ngā kōrerorero tuatahi me te tumu whakarae o Ngāti Kahungunu mō tēnei pūrongo, i hui mātou me ngā kaihautū o Ngāti Kahungunu me Oranga Tamariki i te marama o Oketopa 2024 ki te whakarongo e pēhea ana te mahi a te hoa pātui rautaki. 

He nui te haumitanga kua uru ki te hoa pātui rautaki i te taumata ā-motu

I kī ngā kaihautū o Ngāti Kahungunu me Oranga Tamariki he kaha, he tuwhera, he hāngai te whanaungatanga hoa pātui rautaki. I rongo mātou i whakararua te whanaungatanga i te tahuritanga o Oranga Tamariki ki te tango i tētahi pēpi hou i te tau 2019 i Heretaunga, ā, ko te mutunga atu ko te tūhura a Te Kaitiaki Mana
Prestige, authority, control, power, influence, status, spiritual power, charismaView the full glossary
Tangata me tētahi uiui wawe a Te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi. I whakaae a Ngāti Kahungunu me Oranga Tamariki he nui ngā mahi kua oti ki te whakatipu anō i te whanaungatanga me te whakarite kei te pai te mahi o te hoa pātui i te taumata rautaki ā-motu. 

Kua whakatūria he tumu whakahaere ngātahi, e taea ai e ngā taha e rua te whakarite ka eke panuku te hoa pātui. 

I kī mai ngā kaihautū o Ngāti Kahungunu he tauira a Te Ara Mātua, he kaupapa Whakamana Hapori mā ngā whānau kua whai wāhi ki Oranga Tamariki, o te hoa pātui e puta ai tētahi kaupapa takahuritanga me te urupare ā-hapori. I whakamārama a Ngāti Kahungunu me Oranga Tamariki mō ā rātou mahi tahi ki te urupare ki ngā huringa ki te wā o ngā kaupapa matua a te Kāwanatanga me te whakapūmau i ngā rawa hei tautoko i te hapori. I kī rāua kuaputa i te hoa pātui te pūmau ki te tuku i ngā whakatau tikanga me te tautoko i te whanaketanga i raro i te iwi. 

I kōrero mai hoki a Ngāti Kahungunu ahakoa te anga whakamua nui kua tutuki, i reira anō ngā tauārai. Ko tētahi o ngā whakapātari nui ko te whakahaere huringa me ngā kōrero horihori i roto i te hapori whānui. I puta i ētahi kaiwhakarato ratonga i te rohe ō rātou māharahara mō te pānga pea o te hoa pātui ki ā rātou ratonga, e puta ana ngā pōhēhē me ngā whakaaro hē. Heoi, nā ngā kōrero tuwhera me te whaikiko i waenga i a Ngāti Kahungunu me Oranga Tamariki i whakarite i ēnei māharahara, ā, ko te mutunga he nui ake te mahi ngātahi. 

Kei te wāhanga tīmatanga o te whakatinanatanga Te Ara Mātua

Kia puta ai te hoa pātui rautaki ki te ao mārama, kua oti i a Ngāti Kahungunu ngā mahi nunui ki te hopu me te whakahōnore i ngā reo o ōna whānau. Kua whakaurua mai tērā ki Te Ara Mātua. I tautoko a Oranga Tamariki i ngā mahi e pā ana ki ngā raraunga me te hoahoa, ā, i mahi tahi a Ngāti Kahungunu me ngā hoa pātui hapori ki te tautoko i te kaupapa. 

I whakarewahia Te Ara Mātua i te Hūrae 2024, i muri tonu i te mutunga o te wā pūrongo. I tā mātou hui i te Oketopa 2024, kua tata tonu te whakarewa i te pokapū mō Te Ara Mātua. E whakarite ana te pokapū ka taea e ngā whānau te hui me ngā ratonga i tētahi wāhi motuhake e pai ana mō rātou. 

"He tino whai kiko tō mātou hoa pātui rautaki me Oranga Tamariki, kua taea ētahi hua tino rawe mō ngā whānau i Te Matau-a- Māui. Mā te hanga ngātahi i Te Ara Mātua, i whakarite mātou kei mua rā anō ngā reo me ngā hiahia o ā mātou tamariki me ō mātou whānau. Kua whakatauirahia e tēnei hoa pātui tētahi paiherenga hei tuku i ngā whakatau tikanga, te tautoko i te whanaketanga i raro i te iwi, me te whakarerekē i ngā tikanga i roto i te rohe kia hāngai ake ai ki te koronga o te hoa pātui.”
NGĀTI KAHUNGUNU
 

"Ka haere tonu tēnei kaupapa, me te mōhio anō he iti noa pea te haere whakamua i te wā. Engari, mā ngā mahi me tō mātou pūmau ngātahi, e manako ana mātou ka tutuki ā mātou wawata mō ngā tamariki, ngā rangatahi, me ngā whānau Māori.”
NGĀTI KAHUNGUNU 

E rikarika ana mātou ki te aroturuki i ngā whakahaere tuatahi a Te Ara Mātua ina aroturuki mātou i te rohe o Te Matau-a-Māui i te wāhanga tuatahi o te tau 2026. 

Te Rūnanga o Toa Rangatira

Kei te takiwā o te 9,000 te tokomaha o Ngāti Toa Rangatira (Ngāti Toa)

He uri whakaheke a Ngāti Toa i a Toarangatira, ā, kei te takiwā o te 9,000 tō rātou tokomaha. Ko tōna rohe ka whakawhiti atu i Te Upoko o Te Ika, ka whiti atu ki Te Moana o Raukawa ki Te Tauihu. 

I whakatūria Te Rūnanga o Toa Rangatira (Te Rūnanga) i te tau 1990 hei mana ā-iwi mō Ngāti Toa, ā, ko rātou te umanga whakahaere i ngā rawa a te iwi. I waitohua e rātou tana hoa pātui rautaki, Te Waihanga i Te Rangapū Ahi Kā Roa, me Oranga Tamariki i te marama o Tīhema 2020 hei whakaaetanga ngātahi me Te Rūnanganui o Te Āti Awa ki Te Upoko o Te Ika-a-Māui (Te Āti Awa). 

E kaha ana Te Rūnanga ki te whakatutuki i tā rātou matakitenga

E kīia ana te whakaaetanga hoa pātui “ka angitu anake te whakaaetanga mēnā ka tino whakaurua atu a Ngāti Toa me Te Āti Awa – hei mana whenua – mai i te tīmatanga, ki te waihanga, te whakarato me te arotake i ngā ratonga mā ngā tamariki, ngā rangatahi, ngā mokopuna me ngā whānau, ka mutu ka whakaurua ki ngā tikanga ka hangaia ko ngā tikanga a ngā iwi mana whenua, Mana Kohi, Mātauranga Māori me ngā uara Kaupapa Māori”.11 

I hui mātou me ētahi māngai o Te Rūnanga, tae atu ki te tumu whakarae me ētahi atu o te tumu whakahaere, i ngā haerenga atu ki te tari i Porirua. I hāngai ā mātou kōrerorero ki ngā mahi a Ngāti Toa me te hautūtanga i rohe o Te Whanganui-a-Tara me Te Tauihu. 

I mārama ki a mātou kei Te Rūnanga te kaha ki te whakatutuki i ana matakitenga mō tana iwi, me te aha e tautoko ana rātou i ngā tamariki, ngā rangatahi me ngā whānau ahakoa te āhua o tōna whanaungatanga ki te kāwanatanga. 

Ko te whakaaro a Te Rūnanga he utauta te hoa pātui rautaki me Oranga Tamariki hei huri i te āhua o te mahi a te rāngai tūmatanui

Ahakoa ka tino taea e Te Rūnanga te tuku ratonga me ngā tautoko ki ngā tamariki, ngā rangahau me ngā whānau i te rohe, i rongo mātou i whaikiko te hoa pātui rautaki. I rongo hoki mātou he utauta te hoa pātui rautaki hei huri i te āhua o te mahi a te rāngai tūmatanui me te iwi. Ka huri pea ngā kaupapa matua a te kāwanatanga, engari mā te whai whakaaetanga hoa pātui rautaki ka whakarite ka whakamanatia, ka whakatinanahia hoki ngā herenga o te Karauna e Oranga Tamariki. 

Ko tētahi o ngā tino pānga tōtika o te hoa pātui rautaki ko te whakahaere a Te Rūnanga i te tari a Oranga Tamariki i Porirua. He mea kōkiri tēnei whakaritenga e tētahi rautaki ngātahi i waenga i a Ngāti Toa me Te Āti Awa, ko tōna kaupapa he kōkiri i ngā tino mahi ka puta i te hoa pātui rautaki me Oranga Tamariki, ā, i tohua tētahi kaupapa matua kia noho haumaru, kia noho hoki ngā tamariki me te kore uru ki raro i te maru karauna. I kite ngā kaihautū ā-motu, ā-rohe hoki a Oranga Tamariki i te arawātea kia whakamātauria ētahi kaupapa rerekē hei tautoko i ngā iwi. 

I tā mātou hui i te taha o Te Rūnanga i te marama o Oketopa 2024, i whakawhitia mai tētahi o ō rātou rangatira ki te whakahaere i te tari o Oranga tamariki mō te takiwā o te 18 marama. I kōrero mai ia i pēhea te tūhono a te tari i ngā whanaunga kaha i te hau kāinga
Address, residence, village, settlement, habitation, habitat, dwellingView the full glossary
i waenga i a Oranga Tamariki me te iwi me te tuku arawātea hei tautoko i ngā whānau mā ngā āhuatanga kāore nei e tino taea e Oranga Tamariki. Mā tōna rōpū Whānau Hononga, ka taea e Te Rūnanga te whakapā atu me te tuku tautoko matawhānui tōmua ki ngā whānau kia tae atu nei te rongo ki a Oranga Tamariki mā te tari o Porirua. 

Ko tētahi tino āhuatanga o te tauira ko te ara tono Hapori, e āta whiriwhiria tahitia ai te urupare ki ngā pūrongo māharahara e Te Rūnanga me Oranga Tamariki. E ai ki ngā āhuatanga mōrea tōmua e puta ana, ka tonoa ngā whānau katoa mō rātou te pūrongo māharahara ki tētahi o ngā kaiwhakarato ratonga pāpori hoa pātui. Ka whakarite tēnei i ngā tautoko tōmua, whai kiko hoki mai i tētahi kaiwhakarato tōtika. 

Kua arotakengia e Oranga Tamariki te tauira, ā, kua kitea ngā otinga pai.12 I kōrero ngā whānau kei roto i te arotake mō te āhua o te whakapā atu ki a rātou e ngā kaiwhakarato hoa patui me ngā tautoko i whiwhi rātou. I kī rātou ka tau ake ō rātou whakaaro, ā, ka tuwhera rātou ki ngā iwi me ngā kaiwhakarato hapori tēnā i te kōrero ki a Oranga Tamariki mō ngā pūrongo māharahara, nā tēnei i tuwhera ake rātou ki te whakaae ki ngā tautoko e tukuna ana. I te rata hoki ngā kaimahi i roto i te tauira, ā, kī ētahi i āwhina ki te whakatinana i te Rautaki ā-Kiwa a Oranga Tamariki 2021-2024. 

Otirā, ko ngā pānga o te tauira he pai anō. I roto i te waru marama, 346 ngā tamariki i tonoa ki te kaupapa tauira, 203 o rātou he Māori, ā, 91 o rātou he uri nō ngā moutere. I runga i ngā raraunga o te tau o mua atu, he 7 ōrau te rerekētanga, ā, 21 ōrau te hekenga whānui o ngā pānuitanga. Koinei te pāpātanga pānuitanga iti rawa mō te tari o Porirua mō ngā tau e whā o mua, ā, me te iti rawa mō te rohe. 

I a mātou i kōrero ki Te Rūnanga mō te angitu o te kaupapa tauira, i kī mai he pūmau ngā tautoko a te iwi me ngā kaiwhakarato hapori. He wā tōna ka wehe atu a Oranga Tamariki, engari ka noho tonu ko te iwi me ngā kaiwhakarato hapori i te taha o te whānau. Ko te whakahau hoki mō te iwi ko te whakapapa me te hono hei tuku i ngā tautoko pūmau. 

"Kei konei te iwi mō tō rātou iwi. Ehara tēnei i te mahi.”
NGĀTI TOA 

He tūranga ārahi tō Ngāti Toa i roto i te rohe ki te tautoko i ngā tamariki, ngā rangatahi me te whānau

Ko tētahi o ngā tino āhuatanga o Ngāti Toa ko ōna tūranga kaihautū i roto i te rohe. I kōrero Te Rūnanga te mō te whakatau i ngā whānau katoa ki te rohe me te hiahia ki te mahi tahi me ētahi atu kaiwhakarato mō te oranga o ngā whānau ahakoa te mātāwaka, te iwi rānei. Ka kitea tēnei i te mātāwaka o ngā kainoho whare manaaki a Ngāti Toa, ā, kei roto ko he uri no nga moutere, tae atu ki ētahi o ngā kaupapa e arahina ana e Ngāti Toa. Arā ētahi ko te toa hokomaha pāpori e hoko mīti Ihirama ana me ngā tapitapi kāinga mō ngā whānau he uri no nga moutere. 

"Kāore he aha ko wai te tangata ka kuhu mai ki tō mātou whare – e pai ana ki a Ngāti Toa te toro atu.”
NGĀTI TOA 

Ka tino kitea te mahi a te hoa pātui rautaki i roto i te hapori i roto i ngā kōrerorero ki a Oranga Tamariki i te mutunga o tēnei wā tuku pūrongo mō te poronga pūtea e marohitia ana. I kī mai Te Rūnanga ka pūkeke rātou ki te mahi tahi kaua ki te whakataetae ki ētahi atu o ngā kaiwhakarato. Nā tōna tūranga hei hoa pātui rautaki me Oranga Tamariki, i taea ai e Ngāti Toa te takawaenga i ngā kōrerorero ki a Oranga Tamariki me ngā tūmomo kaiwhakarato hapori maha. Ko te whakaaro a Te Rūnanga ka pā ki te hapori whānui ngā poronga pūtea, nō reira ko te mea tōtika kē mā ngā kaiwhakarato he kōrero ā-kāhui nei ki a Oranga Tamariki. Arā, ka aro kē ki te hiahia o te hapori kaua ki ngā kaiwhakarato takitahi. I parea hoki te whakaaro kei te whakataetae kē ngā kaiwhakarato ki a rātou anō mō ngā pūtea. 

Ko tā mātou i rongo he tīmatanga pai tēnei, ahakoa kua tau kē ētahi o ngā whakatau pūtea i te wā o ēnei kōrerorero. Ko te tono a Te Rūnanga mai i taua wā kia kōrerohia ngā kaupapa poro pūtea a Oranga Tamariki i te rohe ki te kāhui. Ko te take kia taea e rātou te whiriwhiri i waenga i a rātou he aha te ara pai rawa e taea tonu e rātou te āwhina ngā whānau katoa i roto i te rohe. 

I tā mātou kōrero ki ngā kaihautū ā-motu o Oranga Tamariki, i whakaū rātou ka kōrerorero tahi rātou ki ngā kaiwhakarato i te rohe hei kāhui ina marohitia te whakarerekē i ngā pūtea. He pai hoki ā rātou kōrero mō te mana o Ngāti Toa hei kaihautū i roto i tō rātou hapori me te kaha o te iwi ki te aro ki te oranga whānui mō te whānau. I mārama hoki rātou he kaha te matakitenga a Ngāti Toa, e whakapau kaha ai te iwi ki te whakatutuki, ahakoa ka tautokona e ngā tari kāwanatanga, kāore rānei. 

E rikarika ana mātou ki te tuku pūrongo whānui ake mō Ngāti Toa me ana mahi tautoko i ngā tamariki, ngā rangatahi me ngā whānau i te pūrongo ā tērā tau, ā, ka kitea i roto ko ā mātou kitenga mai i tā mātou aroturuki hapori 2024/25, tae atu ki te rohe whānui o Te Whanganui-a-Tara. 

"Ka haere tonu tēnei kaupapa, me te mōhio anō he iti noa pea te haere whakamua I te wā. Engari, mā ngā mahi me tō mātou pūmau ngātahi, e manako ana mātou ka tutuki ā mātou wawata mō ngā tamariki, ngā rangatahi, me ngā whānau Māori.” NGĀTI KAHUNGUNU

“Nā tō mātou tonu mātou i whakakuhu. Ka werowero.” NGĀPUHI

"Kāore he aha ko wai te tangata ka kuhu mai ki tō mātou whare – e pai ana ki a Ngāti Toa te toro atu” NGĀTI TOA

"Ko tōku hiahia kia tika te pakeke mai, ā, mēnā ka kitea e au he hoa tōtika, kia whiwhi ai aku tamariki i ngā mea kāore au i whiwhi.” RANGATAHI

Tā mātou pūrongo mō te whakatutukitanga o te pūnaha oranga tamariki


E wātea ana tā mātou pūrongo hei pānui, hei tikiake rānei i te reo Ingarihi mai i tā mātou paetukutuku:
https://aroturuki.govt.nz/reports/ outcomes-23-24

Kei roto ko ngā raraunga mō ngā tohu putanga mō ngā tamariki
Children (plural) aged 0-13 yearsView the full glossary
me ngā rangatahi
Young person aged 14 – 21 years of ageView the full glossary
Māori kei roto i tēnei pūnaha oranga tamariki i tēnei wā me ngā pakeke Māori 27–30 tau i whai wāhi ki te pūnaha i te tamarikitanga.

He tirotiro he pēhea te mahi
WorkView the full glossary
a Oranga Tamariki me ngā whānau
Whānau refers to people who are biologically linked or share whakapapa. For the Monitor’s monitoring purposes, whānau includes parents, whānau members living with tamariki at the point they have come into care View the full glossary
Māori, otirā mā ōna hoa pātui rautaki i raro i te wāhanga 7AA o te Ture Oranga Tamariki (kei roto i tēnei pūrongo whakamārama).

Ka āta tirotiro hoki i ngā wāhanga e toru o te pūnaha oranga tamariki – ngā pūrongo māharahara, ngā family group conferences, me te hāpaiora ture taiohi.  

1 Te Tahu o Te Ture (2024). Purongo whakarapopoto i nga tutohu o te ture taiohi: Tihema 2024 (w. 8). https://www.justice.govt.nz/assets/Documents/Publications/Youth-Justice-Indicators-Summary-Report-December-2024_v1.0.pdf
2 Maori 27– 30 tau
3 Reil, J., Lambie, I., Becroft, A., & Allen, R. (2022). Te raru o nga tamariki
Children (plural) aged 0-13 yearsView the full glossary
i to tatou ngoikoretanga, a, me pehea te whakatika: ‘Kua he katoa te punaha whanui’. Nga rangahau me nga tutohutanga. Michael and Suzanne Borrin Foundation, New Zealand Law Foundation & Waipapa Taumata Rau. https://www.borrinfoundation.nz/wp-content/uploads/2022/04/Children-Who-Offend-Final-research-report-March2022.pdf

4 Understanding Policing Delivery Independent Panel (2022). Purongo a te ropu motuhake 1. Nga Pirihimana o Aotearoa
New ZealandView the full glossary
(w.41) https://www.police.govt.nz/sites/default/files/publications/upd-independent-panel-report-one.pdf


1 Mo te ahuatanga ki nga tamariki nohinohi, ma te matua, te kaitiaki ranei e whakaatu ko tehea matawaka.
2 Ka tataitia te taupori Maori e ai ki te maha o nga tangata e ki ana he Maori ratou.
3 Tatauranga Aotearoa - matawaka (takitahi / kowhiringa), tau, me te ira mo tatauranga whanui ko te tikanga
Correct procedure, the customary system of values and practices that have developed over time and are deeply embedded in the social context View the full glossary
ko te tatau taupori kainoho, (RC, TALB, SA2, Hauora), Nga Tatauranga Aotearoa 2013, 2018 me te 2023.

4 https://www.stats.govt.nz/news/one-in-three-children-projected-to-be-maori/
5 I te tau 1 o Hurae 2023–30 o Hune 2024
6 Ko etahi atu whakanohanga ko nga kura noho, nga whakanohanga hangai, me era e noho tonu ana nga rangatahi
Young person aged 14 – 21 years of ageView the full glossary
me nga kaitiaki ki tua atu i te 18 tau.

7 Tatauranga Aotearoa (2025). Raraunga Hauatanga a-Whare 2023 - whakarapopototanga o nga kitenga, nga whakamaramatanga me te hoahoa. https://www.stats.govt.nz/assets/Reports/Household-Disability-Survey-2023-findings-definitions-and-design-summary/ Download-data/household-disability-survey-2023-findings-definitions-and-design-summary.pdf


1 E mohio ana matou kaore etahi whanau i te hono ki to ratou iwi
TribeView the full glossary
, a, kaore hoki i te hiahia, no reira me watea he kaiwhakarato ina taea ana.

2 Aroturuki Tamariki (2020). Te hui
Meeting, gatheringView the full glossary
korerorero tahi me te Maori mo te whakahaere motuhake o te punaha oranga tamariki. https:// aroturuki.govt.nz/assets/Uploads/Documents/What-the-Monitors-doing/report-engagement-hui-2019.pdf

3 “Koira te rereketanga i waenga i nga kaupapa me te iwi. He wa poto noa iho, mo ake tonu te iwi.” Reil, J., Lambie, I., Becroft, A., & Allen, R. (2022). Te raru o nga tamariki i to tatou ngoikoretanga, a, me pehea te whakatika: ‘Kua he katoa te punaha whanui’. Nga rangahau me nga tutohutanga. Michael and Suzanne Borrin Foundation, New Zealand Law Foundation me Waipapa Taumata Rau (w.19). https://www.borrinfoundation.nz/wp-content/uploads/2022/04/Children-Who-Offend-Final-research-report-March2022.pdf
4 E ki ana te Ture Oranga Tamariki ko nga koronga mo nga hoa patui rautaki he: tuku arawatea ki nga iwi me nga whakahaere Maori kia pai ake nga hua mo nga tamariki, nga rangahau me nga whanau Maori; te whakatakoto tumanako me nga whainga kia pai ake nga hua; te whakamana kia tuari mohiohio; te whakaae kia tuku a Oranga Tamariki i etahi o ana mahi
WorkView the full glossary
; te tautoko i te mohio o Oranga Tamariki ki nga tikanga me tona ohu mahi; me te whakaae tahi a nga taha e rua ki nga mahi he totika ki a raua. Allen, R. (2022). Te raru o nga tamariki i to tatou ngoikoretanga, a, me pehea te whakatika: ‘Kua he katoa te punaha whanui’. Nga rangahau me nga tutohutanga. Michael and Suzanne Borrin Foundation, New Zealand Law Foundation me Waipapa Taumata Rau (w.19). https://www.borrinfoundation.nz/wp-content/uploads/2022/04/Children-Who-Offend-Final-research-report-March2022.pdf

5 Oranga Tamariki, Whakautu mo nga mohiohio mo te whakatutukitanga o te punaha oranga tamariki mo te wa 1 o Hurae 2023 – 30 o Hune 2024
6 He whakahoa patui rautaki ngatahi to Oranga Tamariki me Te Runanga o Toa Rangatira me Te Runanganui o Te Ati Awa ki te Upoko o te Ika a Maui Inc. Ka whakaurua e matou nga kitenga a Te Ati Awa ina purongo matou i a matou mahi aroturuki o Te Whanganui-a- Tara Whanui i a matou purongo o te tau 2024/25
7 E whai ana tenei i nga hui e rua me nga hoa patui rautaki, i whakahaerehia e Aroturuki Tamariki, i te Noema 2023 me te Pepuere 2024 ki te korero mo ta matou aronga ki tenei purongo.
8 Oranga Tamariki (2020). Te whanake i nga hua mo nga tamariki Maori, o ratou whanau, hapu, iwi ano hoki. Purongo wahanga 7AA. https://www.orangatamariki.govt.nz/assets/Uploads/About-us/Performance-and-monitoring/Section-7AA/S7AA-Improvingoutcomes- for-tamariki-Maori.pdf
9 Ma nga rangatahi i hara tenei kia puritia i roto i nga tumomo ahuatanga me nga tumomo kaiwhakarato.
10 Te Tari Awhina i te Tamaiti, te Rangatahi, tae atu ki te Whanau te tari whakamaru tamariki o Aotearoa i raro i te ture i mua o te whakatutanga o Oranga Tamariki i te tau 2018..
11 Whakaaetanga Hoa Patui Rautaki – Te Ati Awa, Ngati Toa Rangatira me Oranga Tamariki, 3 o Tihema 2020.
12 Roguski, M. (2023). Enabling Communities: Learnings from partnering case study #1. Oranga Tamariki.